Chương III
1926
Trong hồi Âu chiến trước, nhà cầm quyền Phápdụng tâm ru ngủ tinh thần dân tộc của ta bằng câu chuyện " Pha'p Việt đề huề!" Nhưng... như một câu nói chua của tôi hồi bấy giờ, "tay phải giơ ra nói đề huề, để tay trái luồn xuống lần lưng móc túi".
Ở Bắc Việt, họ mở ra báo Nam Phong; lại lập ra hội Khai Trí Tiến Đức, để làm hai cơ quan cho chính sách ngu dân â'y!
Dân ta trúng kế! Hơn mười năm, bọn thực dân được cao gối ngủ yên trên xương máu của đồng bào ta!
Giấc ngủ ấy, ngon lành mãi đến năm 1925, chúng mới giật mình!... Giật mình vì tiếng của Liệt sĩ Phạm Hồng Tha'i ném bom toàn quyền Méc Lanh khi qua Sa điện.
Các bạn thứ cho tôi, ở đây không phải chổ kể đầu đuôi câu chuyện ấy. Chỉ biét rằng, vì việc đó mà chúng cố lùng bắt cho được nhà chí sĩ Phan Bội Châu ở ngoại quốc về. Rồi chúng phái toàn quyền Va-ren sang. Va-ren là một lãnh tụ của đảng xã hội Đệ nhị Quốc tế nước Pháp. Ông tự xưng là tín đồ trung thành của Các-Mác với Đô Rét! Rồi cái bài kèn đề huề đã hồ tịt-lít kia lại được bọn chiếm nước và bán nước phùng mang thổi lên cực kỳ náo nhiệt!
Tin vào chủ nghĩa xã hội, tin vào các đảng Quốc tế, nhà lãnh tụ còn trẻ người non dạ của chúng ta đã mắc lỡm! Năm 1926 anh Học khi ấy còn học trong trường Cao đẳng, xin vào yết kiến và đưa một chưuơng trình yêu cầu cải cách lên Va-ren. Khi vào tiếp kiến, quan Toa`n quyền sồm râu làm ra trò niền nở ân cần! Nhưng khi ra, Anh được tụi mật thám xúm lại khám mình và dọa nạt! Anh chưa thất vọng, còn gửi cho Va-ren một bức thư điều trần nữa! Lần này thì bức thư không được trả lời. Và sau một hô`i vơ vét cho nặng túi, sau khi ký thêm cho dân Bảo hộ mấy đạo nhgị định thắt cổ, nào là cấm bắn những vị cần dùng cho thuốc bắc, nào là rút cho thêm hẹp quyền ngôn luận, ông Va-ren liền cuốn gói về Tây!
Va-ren cút! Bát-ky-ê sang! Anh còn chưa nản chí hoàn toàn! Hồu tháng sáu năm sau (1927), Anh còn xin phép Thống sứ ra một tập tạp chí nữa tháng, lấy tên là Nam Thanh.Mục đích tạp chí là nâng cao trình độ, trí, đức, thể dục cho nhân dân, khuyến khích họ bỏ lối thích danh hão, thích làm quan, mà chú trọng về nông, công, thương nghiệp.
Một cơ quan dạy khôn nhau như thế, lại chủ trưong do một tay có chí khí, có nhiệt tâm, đòi nào họ cho phép!
Thích làm quan, thích ông nọ, bà kia, chính là cái giây xích, giây thừng, để chúng xõ vào mũi, khoác váo cổ những dân trí thức này, đặng sai họ làm ngựa, làm trâu, nếu không phải làm trành, làm chó! Còn, nếu đồng bào ta lại biết hiệp lực nhau mà mở mang thực nghiệp, thì tụi tư bản Pháp còn hòng gì chiếm lĩnh được kinh tế? lũng đoạn được lợi quyền? Tuy nhiên, cái thâm ý ấy khi nào chúng chịu nói ra! Chúng không cho Anh mở báo, lấy cớ rằng anh gian trá trong sự để chỗ ở. Trong giấy, anh đề là 56 phố Hàng Quạt. Nhưng thực thì anh ở chung với nhóm Nam đồng thư xã, một nhóm có tư tưởng bài xích chế độ thực dân.
Nhưng dâu có phải thế! Hồi ấy anh ở Hàng Quạt thật! Chẳng qua anh hay đi lại với tụi tôi, thế thôi!
