Chương I
Đời Học Sinh
Dưới chế độ thực dân, người Pháp chẳng bao giờ muốn mở mang việc học ở xứ này. Họ tìm hết cách giam hãm dân ta trong vòng ngu tối. Trong cách cách ấy thì có một cách tàn tệ nhất la hạn tuổi học trò. Quá hạn ấy thì không được vào các trường công nữa! Muốn trốn thoát cái lưới đê tiện ấy, ca'c người làm cha, mẹ thường rút tuổi con trong giấy chứng nhận ngày sinh.
Cũng vì lẽ đó mà theo giấy tờ của nhà trường thì anh Nguyễn Thái Học sinh ngày mồng 1 tháng 12 năm 1904. Kỳ thực thì anh tuổi Quí mão (1902). Ngày sing tháng đẻ hiện còn chưa được hỏi rõ.
Quê Anh làng Thổ tang, tổng Lương điền, phu/ Vĩnh tường, tỉnh Vĩnh yên. Ông thân sinh là Nguyễn văn Hách, một nhà tiểu nông. Bà la Nguyễn thị Quỳnh, thường làm nghề buôn vải. Tư cơ ông, bà có mấy nếp nhà tranh và ngót ba mẫu ruộng. Hiện nay ông đã mất, nhưng bà còn mạnh. Hôm mới đây chúng tôi lên thăm thì bà còn đi chợ bán vải chưa về. Nói tóm lại, thì đó là một nhà thanh bần, lúc nào cũng sống trong sự siêng năng và kiệm phát.
Ông bà hạ sinh được nhiều con. Trong số đó thì có bốn trai và anh Học là trưởng. Trong bốn trai ấy thì Quốc Dân Đảng và Tổ Quốc rẽ mất một nữa; anh Nho, em ANh cũng là một liệt sĩ thực hành sự hy sinh bằng tính mệnh! Hai em nữa là Lâm và Nỷ, hiện nay làm ruộng ở quê nhà.
Anh người tầm thước, cao độ một công xích sáu mươi phân. Trán hói; tóc thưa; đôi mắt thông minh, một nhìn đủ khiến ta đem lòng tin mến. Da ngăm đen, thuộc dòng huyết tính. Môi dày; hàm răng vồ; miệng lúc nào cũng tươi. Cằm nở; tỏ ra người quả quyết thực hành. Đặt lưng nằm là nggủ được ngay, đủ rõ trong tâm lúc nào cũng bình tĩnh. Ngủ bao giờ cũng nằm sấp, và hai bàn chân quặp la.i lên mông. Cách ăn vận không hề chú ý đến bao giờ. Một áo ngoài, một đôi giầy, hỏng mới thay bộ khác. Có tiền, chúng bạn tiêu không tiếc. Hết tiền, xin các người thânvới vẻ mặt rất tự nhiên. Ăn trầu, hút thuốc lào, nhưng không nghiện món nào cả. Nói thường ngọng vần L, Cái lá, cây lim, không bao giờ nói đúng. Tư đức tốt; học hành chăm chỉ; nhưng ở nhà trường chỉ là một học sinh vào hạng trung bình.
Ban đầu anh học chữ Hán. Sau ra học chữ Pháp ở trường tỉnh Vĩnh yên. Tốt nghiệp rồi, ra học trường sư phạm ở Hà thành. Sau lại học trường Cao đẳng thương mại. Trong đời học sinh, người bạn thân nhất của anh là dồng chi' Hồ văn Mịch. (ANh này cũng là một trong những người sáng lập ra Việt nam Quốc dân đảng. Năm 1929, bị bắt và bị đày. mất ở Côn lôn. Ở đấy anh em có dựng trên mộ một cái bia bằng xi-măng, khắc mấy chữ "Hồ văn Mịch, 1930", đẻ làm kỷ niệm).
Cứ lời anh Mịch nói với tôi thì anh Học người ngoài tuy là nóng nảy nhưng trong lòng thường điềm tĩnh; đãi người rất chân thành nhưng liệu việc rất nhiều trí mưu.
