Chương XXXXIII
Chị Giang
Một người ấy, tôi muốn nói là chị Giang, một đảng viên mà nhà đương cuộc cho là có công tuyên truyền cho Đảng hơn là anh Học.
Anh học lúc trẻ con, ông, bà có cưới cho một chị vợ là Nguyễn thị Cửu. Năm 1927, khi sắp lập Đảng, anh có nói với tôi là đã ly hôn với vợ. Bấy giờ nhiều người như thế lắm: anh Nho, anh Chính, đều từ hôn hay cho vợ về cả. Các anh không muốn đem cuộc đời sóng gió của mình mà làm phiền lụy đến một người đàn bà.
Ấy vậy mà có một ngày anh tuyên bố với bạn là Anh xin phép để được kết hôn cùng cô Giang.
Cô Giang, người tỉnh Bắc giang, nên cả ba chị em cô, có tên là Bắc, Giang và Tỉnh. Cô Tỉnh khi ấy còn nhỏ. Còn hai chị thì đều vào đảng cách mệnh của anh Song Khê. Việt Nam Quốc Dân Đảng, nguyên không thu đàn bà làm đảng viên. Các chị em đồng chí tổ chức vào phụ nữ đoàn. Vậy mà riêng tỉnh bộ Bắc giang có mấy nữ đảng viên.
Là vì đó nguyên là đảng của anh Song Khê. Sau khi đảng ấy hợp một với Việt Nam Quốc Dân Đảng rồi, đành lẽ cứ để cho như cũ vậy. Đó là một điều ngoại lệ, dàng riêng cho mấy chị ở Bắc giang. Song chị Giang và các chị ở đó thực đã xứng đáng với cái đặc điểm ấy. Làm giao thông, làm tuyên truyền, chị tỏ ra một người đồng chí có tài và đắc lực. Nhưng quý hơn hết là sự tận trung với Đảng: trừ việc Đảng chị không còn thì giờ để làm cái gì cho đời sống riêng mình. Sau hồi 1929, chị làm giao thông cho Tổng bộ với các nơi, luôn luôn phải gặp gỡ và cùng đi với anh Học.
"Lạ chi thanh, khi lẽ hằng,
Một giây, một buọc ai giằng cho ra"...
Sự thương yêu nhau của một đôi đồng chí tài sắc ngang nhau, trạc tuổi gần nhau, đâu phải là chuyện khiến chúng ta khó hiểu. Rồi, một buổi sáng tốt lành kia, nhân đi đến gần đền Hùng vương, hai người đã đem vào nhau mà thề nguyện. Trong buổi định tình ấy, chị cố xin Anh giao cho một khẩu súng sáu, và hứa "nếu Học chẳng may chết vì nước, thì Giang cũng xin lấy khí giới này mà chết theo chồng!".
Từ khi anh Học bị bắt, nhớ đến lời thề sơn hải, tinh thần chị gặp một khủng hoảng to! Bỗng dưng cười, bỗng dưng khóc, chị trở nên gần một kẻ mất trí khôn! Và anh em phải tốn rất nhiều công bảo vệ cho chị ấy có thể ở yên Hà nội, mà gián tiếp thăm non anh Học. Chiều hôm ấy khi nghe anh Học bị giải lên Yên báy, chị cũng đáp xe lửa đi theo hút. Chị mang theo một khẩu súng, một quả bom, định vào phá pháp trường. Nhưng bọn lính canh đã ngăn không cho chị tới gần. Đứng đàng xa, với một sức tự trị phi thường, chị đã đem nụ cười mà đáp lại nụ cười của anh Học khi sắp bước lên máy chém. Nấp trong đám người đứng xem, chị đã không lộ mảy may nỗi đau xót cho người ngoài biết.Xen chém xong, chị quay về nhà trọ mà viết hai bức thư tuyệt mạng. Hai bức thư ấy viết trên ba trang giấy khổ hẹp, bằng nét bút chì xanh. Rồi ra chợ, chị mua mấy vuông vải trắng, làm khăn để tang chồng. Buổi chiều, chị đi xe lửa sang Vĩnh yên. Và sáng hôm sau, chị về dịa hạt Đồng vệ, cạnh làng Thổ tang, vào thăm lại cái quán giữa đồng mà đôi vợ chồng son đã có lần cùng ngồi trò chuyện. Nghĩ đến chồng, nghĩ đến Đảng, nghĩ đến Nước, cái thiên tính muốn sống với cái ý định phải chết đã giao tranh kịck liệt! Sự giao tranh ấy đã làm cho chị bơ phờ mỏi mệt. Cái quyết tâm với cái mỏi mệt ấy, bước ra ngoài quán, chị cầm súng tự bắn vào thái dương bên phải một phát, rồi ngã vật xuống, súng quang ra một bên.
Khi ấy chị đã có mang mấy tháng. Tên tri phủ Vĩnh tường trình tỉnh khám qua, rồi báo về Hà nội cho mật thám đem thầy thuốc lên khám lại. Do cái tên ký "Nguyễn Thái Học phu nhân", chúng biết là chị. Và bởi biết là chị, nên chúng tìm cách trả thù ở cái xác chết: sau khi lột áo quần ra khám rồi, chúng không hề mặc trả lại. Và còn để thi hài bộc lộ ở dưới ánh nắng, dưới nước mưa, dưới sự bâu hút của ruồi, nhặng, đến hai, ba hôm, rồi mới cho mai táng!
Hai bức thư của chị như sau này:
Bức thư thứ nhất
"Ngày 17 tháng 6, 1930.
Thưa thầy, mẹ,
Con chết là vì hoàn cảnh bó buộc con: không báo được thù cho nhà, rửa được nhục cho Nước! Sau khi đã đem tấm lòng trinh bạch dâng cho chồng con ở đền Hùng, giờ con tìm về chỗ quê cha, đất tổ, mượn phát súng này để kết liễu đời con!
Đứa con dâu thất hiếu kính lạy."
Bức thư thứ hai
"Anh đã là người yêu Nước!
Không làm tròn được nghĩa vụ cứu Nước, Anh giữ lấy tấm hồn cao cả để về mà chiêu binh, rèn lính ở dưới suối vàng!
Phải chịu đựng nhục nhã, mới có ngày mong được vẻ vang! Các bạn đồng chí phải sống lại sau Anh, để đánh đổ cường quyền, mà cứu lấy đồng bào đau khồ!
Thơ:
Thân không giúp ích cho đòi!
Thù không trả được cho người tình chung!
Dẫu rằng đương độ trẻ trung,
Quyết vì dân chúng thề lòng hy sinh.
Con đường tiến bộ mông mênh,
Éo le hoàn cảnh buộc mình biết sao!
Bây giờ hết kiếp thơ đào,
Gian nam bỏ mặc đồng bào từ đây!
Dẫu rằng chút phận thơ ngây,
Sổ đồng chí đã có ngày ghi tên!
Chết đi dạ những buồn phiền,
Nhưng mà hoàn cảnh truân chuyên buộc mình!
Quốc kỳ phất phới trên thành,
Tủi thân không được chết vinh dưới cờ.
Cực lòng nhỡ bước sa cơ,
Chết sầu, chết thảm, có thừa xót xa!
Thế ru? Đời thế ru mà?
Đời ai mà biết? Người mà ai hay?"
Đọc bức thư thứ hai, đủ rõ tâm trạng chị Giang lúc ấy như thế nào? Chết theo Nước, chết theo chồng? Ở trong cái trí nghĩ mê man vì đau đớn bấy giờ, các sự vật có lẽ đều biến chuyển, mê ly, không còn có giới hạn rõ ràng nữa. Dù vậy, cho đến phút cuối cùng, lòng chị vẫn không nhãng quên cái bổn phâ.n làm dân đối với đồng bào, làm con đối với cha, mẹ! Và vẫn kỳ vọng ở các đồng chí chết sau vì chị mà trả thù hộ nhà, rửa xong nhục Nước! Tấm lòng trách nhiệm ấy là một cái đặc sắc chung của người phương Đông chúng ta, ở bất cứ địa vị nào.
